امروزه با افزایش سرسام آور جمعیت جهان یکی از مشکلات اساسی، تأمین نیازهای بشریت است. 
جمعیت جهان چنان رشد سریعی دارد که انتظار می رود تا سال ۲۰۵۰ جمعیت کره زمین به حدود ۹ میلیارد نفر برسد. بنا بر آمار رسمی فائو حدود یک میلیارد نفر در سراسر جهان تحت فشار گرسنگی قرار دارند. این در حالی است که با رشد روزافزون جمعیت جهان انتظار می رود در سال های اخیر این رقم افزایش یابد.
این مسئله باعث شده است که یکی از دغدغه های بخش کشاورزی تولید مواد غذایی و جوابگویی به نیازهای رو به افزایش جهان است.
در این میان، شاهد هستیم که مقدار اراضی اختصاص یافته به تولید مواد غذایی کاهش یافته است و بعید نیست در آینده این مقدار حتی محدودتر گردد.
از جمله دلایل این مشکل می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش تقاضا برای سوخت های زیستی و تولید مواد اولیه
- شتاب شهرنشینی
- بیابان‌زایی و تخریب
- تغییر کاربری اراضی
- تغییر آب و هوا
- محدودیت منابع آب
یکی از مواردی که در سال های اخیر جنجال های بسیاری به بار آورده، بحث محصولات تراریخته است.
پژوهش ها حاکی از آن است که هکتارهای جهانی که به محصولات تراریخته اختصاص یافته از ۱.۷ میلیون هکتار در سال ۱۹۹۶ به ۱۷۹.۷ هکتار در سال ۲۰۱۵ افزایش یافته است.
بدین سبب توجه به محصولات تراریخته و بررسی مزایا و مضرات احتمالی آن ها اهمیت بسزایی دارد.
محصولات تراریخته:
محصولات دستکاری شده ژنتیکی یا محصولات تراریخته (genetically modified organisms) توسط سازمان بهداشت جهانی (world health organization) بدین صورت تعریف شده است:
تغییر در گیاهان، حیوانات و یا میکروارگانیسم ها به صورتی که که در دی ان اِی آن ها ترکیبی غیرطبیعی رخ داده است.
محصولات تراریخته کشاورزی با اهداف زیر تولید می شوند:
- افزایش تحمل گیاه
- مقاومت در برابر آفات, علف کش ها و حشرات
- کاهش زمان تولید محصولات زراعی
- دستیابی به امنیت غذایی جهانی پایدار
گیاهان زراعی تراریخته از جمله برنج، گیاهانی شبیه به همتای طبیعی خود هستند با این تفاوت که با استفاده از دستکاری ژنتیکی دریک یا چند صفت ویژه نسبت به نوع طبیعی خود برتری دارند.
با توجه به اهمیت برنج به‌عنوان غذای اصلی برای انسان در سراسر جهان، ارزیابی ایمنی برنج تراریخته بسیار مهم است.
پژوهش های متعدد نشان داده اند برنج تراریخته در مقایسه با سایر محصولات میزان مصرف بالایی دارند و مصرف کنندگان توجه بیشتری به سلامت آن نشان می دهند.
اولین برنج تراریخته دنیا:
ایجاد صنعت تراریخته در جهان در سال ۱۹۴۴ از طریق اصلاح دی ان اِی رخ داد و اولین برنج تراریخته در سال ۱۹۸۸ با صفت مقاومت در برابر حشرات تولید شد.
از نمونه های برنج تراریخته جهانی می توان «برنج طلایی» (Golden rice) را نام برد که با استفاده از اصلاح ژنتیکی تولیدشده است.
دارای مقادیر زیادی ویتأمین A و بتاکاروتن است درنتیجه سوءتغذیه را به روشی مؤثر و اقتصادی بهبود می بخشد.
برنج تراریخته چیست؟
غلات مختلف (از جمله ذرت، برنج و غیره) حدود ۵۰ درصد پروتئین مصرفی را در سطح زمین تولید می کنند. از میان این غلات برنج غذای اصلی بیش از سه میلیارد نفر در سراسر جهان از جمله ایران است.
کشور ایران به تنهایی به اندازه کل اتحادیه اروپا یعنی چهار درصد از کل برنج را تولید می نماید.
امروزه برنج در بیش از ۱۲۰ کشور جهان پرورش می یابد و تقریباً غذای اصلی نیمی از کل جمعیت جهان محسوب می شود.
با این حال، بسیاری از مناطق تولید برنج از کاهش تولید آن رنج می برند.
آفات یک از دلایل اصلی کاهش تولید برنج است. برآورد شده است که حدود پنج تا ده درصد برنج تولیدی توسط کرم ساقه خوار برنج (chilosuppressalis) از بین می رود.
استفاده از سموم دفع آفات مهمترین روش برای کنترل آفات برنج است. هرچند سموم برای دفع آفات مورداستفاده قرار می روند اما مشکلاتی را نیز در بردارند.
از مهمترین مشکلات استفاده از سموم می توان موارد زیر را نام برد:
- آلودگی محیط زیست
- مقاومت در برابر آفات
- افزایش هزینه های تولید
- باقی‌مانده سموم دفع آفات
با توجه به این مسئله برنج اصلاح ژنتیکی شده یا تراریخته با ژن های مقاوم به وجود آمد تا راهی برای رفع این مشکلات باشد.
با وجود موفقیت در تولید برنج تراریخته به‌منظور تأمین نیازهای افراد همچنان مشکلات و نگرانی هایی در زمینه تولید این محصولات وجود دارد.
نگرانی هایی که در مورد محصولات تراریخته به‌خصوص برنج تراریخته وجود دارد عبارت‌اند از:
- مشکلات جامعه علمی در معرفی محصولات تراریخته و فنون به‌کاررفته در آن ها
- توزیع محصولات تراریخته ناسالم
- نگرانی در زمینه کفایت ارزیابی محصولات تراریخته.
برنج تراریخته ایرانی:
سال ۱۳۸۵در ایران برنج تراریخته طارم مولایی تولید شد که در برابر آفات مقاوم بود.
این برنج برای اولین بار توسط محققان موسسه گیلان تولید شد.
در برنج تراریخته طارم مولایی، با افزودن ژن Bt توسط تکنیک های مهندسی ژنیک این گیاه را در برابر آفات مقاوم کردند.
مزایا برنج تراریخته:
اصطلاح ارگانیسم های اصلاح‌شده ژنتیکی (GMO) یکی از موضوعات چالش‌برانگیز است؛ زیرا مزایای آن برای تولیدکنندگان مواد غذایی و مصرف‌کنندگان با خطرات زیست پزشکی و عوارض جانبی محیط‌زیست همراه است.
از جمله مزایای تولید برنج تراریخته می توان موارد زیر را نام برد:
- تأمین اراضی زراعی بیشتر برای کاشت برنج
- مزایای اقتصادی برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان
- غنی‌سازی ویتأمین های محصولات زراعی و افزودن ویتأمین A بیشتر به برنج
- افزایش مواد معدنی موجود در برنج
- کاهش سموم و مواد شیمیایی
- مقاومت بالای برنج تراریخته نسبت به آفات
- کاهش مصرف آب در تولید برنج تراریخته
- افزایش بازده تولید و کسب سود بیشتر توسط کشاورزان
- افزایش میزان صادرات برنج
با وجود تمام مزایایی که برای محصولات تراریخته می توان برشمرد، برنج تراریخته به طور بالقوه باعث ایجاد مشکلات جدی در بهداشت عمومی و محیط زیست می شوند.
از متداول ترین مضرات برنج تراریخته تحریک های آلرژیک، ایجاد حساسیت در افراد و مقاومت ها در برابر آنتی بیوتیک ها است.
مضرات برنج تراریخته:
۱٫ کاهش تنوع ژنتیکی در طبیعت:
از آنجایی که برنج تراریخته به صورت غیر طبیعی تولید می شود، در آن رانش ژن اتفاق می افتد.
از طرفی دیگر، برنج تراریخته به صورتی تولید می شود که در برابر آفات مقاوم باشد و نیاز به استفاده از سموم برای دفع این آفات و علف کش ها نباشد.
این مورد باعث می شود حیات سایر موجودات موجود در طبیعت به خطر بیفتد. به عنوان مثال، ممکن است بسیاری از حشرات مفید موجود در اراضی کشاورزی آسیب جدی ببینند.
۲٫ تخریب محیط زیست:
محصولات ترایخته بر روی محیط زیست نیز اثرات مخرب دارند.
همانطور که بیان شد یکی از آفات برنج طبیعی کرم ساقه خوار است. برنج تراریخته به صورتی تولید می شود که ژن های حاوی باکتری سمی برای از بین بردن کرم ساقه خوار تولید می شود.
هنگامی که کرم ساقه خوار این برنج تراریخته را مصرف کند ژن در بدن او فعال شده و باعث کشته شدن کرم می شود.
این مورد در مورد سایر موجودات محیط زیست نیز صادق است.
۳٫ تهدید سایر گونه های برنج در منطقه:
دی ان اِی برنج تراریخته به صورت غیرطبیعی تغییریافته که موجب می شود ژن های منتخب از یک ارگانیسم به بدن دیگر و همچنین بین گونه های غیر مرتبط منتقل شوند.
گرده های تولید شده از طریق برنج تراریخته باعث آلودگی محیط زیست می شود و در صورت مجاورت با محصولات ارگانیک تماس داشته باشند.
این گرده ها و سم ها بر روی آنزیم های گیاه تأثیر منفی می گذارد.
۴٫ آسیب به اکوسیستم خاک:
تولید محصولات تراریخته باعث فقر و کاهش مواد آلی خاک می شود.
همچنین این محصولات در طولانی مدت باعث ایجاد علف های هرز مقاوم تر می شوند و دردسرهای متعددی را برای کشاورزان ایجاد می کند.
۵٫ آسیب به دام, طیور و پرندگان:
دام، طیور و پرندگان هدف اصلی برنج تراریخته نیست.؛ لیکن از تأثیر محصولات دستکاری شده در امان نحواهند بود.
در صورتی که حیوانات مختلف از جمله دام، طیور و پرندگان در مجاورت محصولات تراریخته قرار بگیرند و از این محصولات استفاده کنند، باعث می شود سلامت این حیوانات به خطر بیفتد.
علاوه بر انسان محصولات تراریخته بر سلامت حیوانات نیز تاثر منفی می گذارد.
آزمایش هایی که در موش ها صورت گرفته نشان می دهد در موش هایی که به مدت دو سال از محصولات تراریخته به ویژه برنج و سویا استفاده کرده اند، سرطان و سایر بیماری ها مشاهده شده است.
همچنین آزمایش ها حاکی از آن است محصولات دام هایی که از برنج تراریخته استفاده می کنند نیز به عنوان تراریخته شناخته می شود.
۶٫ ایجاد جهش در ژن های انسانی:
در برنج تراریخته دستکاری ژنی صورت می گیرد.
همانطور که طی سال های متمادی توسط متخصصان تغذیه توصیه شده است، نباید از محصولات تراریخته استفاده کرد.
استفاده از برنج تراریخته در طولانی مدت بر ژن های انسانی تأثیر گذاشته و باعث انتقال ژن بیمار به انسان می شود.
۷٫ ایجاد سرطان در انسان:
یکی از پیامدهای ناگوار استفاده از برنج تراریخته در انسان، ایجاد تغییر در عملکرد سلول های انسان و ایجاد بیماری سرطان است.
برنج غذای اصلی میلیاردها انسان است؛ بنابراین هرگز نباید ازنظر ژنتیکی اصلاح شود.
محصولات اصلاح‌شده ژنتیکی را نباید در مقیاس وسیعی کاشت زیرا خطرات سلامتی ناشی از تولید این محصولات هنوز پابرجاست.
با وجود موفقیت های صورت گرفته در زمینه تولید محصولات تراریخته همچنان مصرف کنندگان، این محصولات را خطرناک می دانند.
پژوهش های مختلفی که در کشورهای مختلف از جمله برزیل، مالزی، هند و غیره صورت گرفته، حاکی از آن است که نگرش مصرف کنندگان، اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و عموم مردم نسبت به تولید برنج تراریخته منفی است و مخالف تولید این محصول هستند.
اعتراض به برنج تراریخته:
سال های اخیر کمپین های متعددی برای اعتراض به کاشت برنج تراریخته در جهان ایجاد شده است. از جمله کشورهای در حال توسعه که به این کمپین پیوسته اند می توان فیلیپین، بنگلادش و هند را نام برد که در مارس ۲۰۱۵ به تولید «برنج طلایی» اعتراض نمودند.
این کمپین که متشکل از کشاورزان، سازمان های جامعه مدنی و گروهی از مردم است، مطالبات زیر را خواستارند:
- توقف تولید برنج تراریخته
- ممنوعیت تبلیغ برای آن
- حفاظت از انواع محصولات زراعی سنتی
- حفظ محیط زیست
- حفظ سلامت مردم
صحبت در مورد مزایا و مضرات برنج تراریخته در آینده نیز ادامه خواهد داشت و نیازمند توجه ویژه متخصصان به این امر است تا مزایا و مضرات ناشناخته نیز شناسایی گردند.
کارشناسان معتقدند قبل از بازاریابی در مورد محصولات تراریخته باید ارزیابی های دقیقی در مورد مضرات آن ها صورت گیرد.
امروزه گرسنگی میلیون ها نفر در سراسر جهان یکی از مهمترین مشکلات به خصوص در کشورهای در حال توسعه است؛ بنابراین لازم است متصدیان بخش کشاورزی و سیاست‌گذاران زیست فناوری با اطلاع از موانع این فناوری بتوانند استراتژی مطلوب را شناسایی کرده و با اتخاذ تصمیمات درست درصدد ریشه‌کنی گرسنگی برآیند.
از طرفی دیگر باید در زمینه تولید محصولات تراریخته شفاف سازی اتفاق بیفتد تا مصرف کنندگان بتوانند آگاهانه انتخاب نمایند.
در انتها باید خاطرنشان کرد:
لازم است به طبیعت ذاتی موجودات زنده احترام گذاشت و نباید در راستای اهداف بشری مورد سوءاستفاده قرار گیرند. تعادل طبیعت بسیار شکننده است و ممکن است دست کاری انسان به راحتی نظم موجود در طبیعت را مختل کند.
منابع: sid و sciencedirect و chinadaily و grain و nyu و researchgate
خوشحالم که یه طرفه به این قضیه نگاه نکردید و جنبه های مثبت و منفی موضوع را بیان کردید.