برنج غذای اصلی میلیون ها نفر در سراسر جهان است. یکی از مهمترین چالش های تولید برنج، بیماری هایی است که در شالیزارها به محصولات آسیب زده و بهره وری برنج را کاهش می دهند و گاها حتی باعث نابودی کل محصول می شوند.
به طور کلی بیماری های برنج را به ۳ دسته عمده تقسیم می کنند:
۱٫ بیماری های قارچی: این بیماری ها شامل بلاست، پوسیدگی غلاف برنج(شیت بلایت)، پوسیدگی طوقه برنج(ژیبرلا)،لکه قهوه ای و پوسیدگی ساقه برنج می شوند.
۲٫ بیماری های باکتریایی: سوختگی باکتریایی برگ (بلایت باکتریایی)، لکه نواری برگ برنج
۳٫ بیماری های ویروسی: بیماری ویروس تونگرو، برگ سفیدی برنج، کوتولگی گالی برنج
در این مقاله به چند بیماری رایج و مهم شالیزارهای برنج می پردازیم و نکات کاربردی در جهت شناسایی و مبارزه با این بیماری ها را به شما ارائه می دهیم.
۱٫ بلاست برنج:
بلاست شایعترین بیماری قارچی برنج است که تمامی قسمت های هوایی گیاه از جمله: برگ، ساقه، دانه، یقه برگ، گره ساقه، گردن خوشه و حتی غلاف برگ ها را آلوده می کند.
برای آشنایی بیشتر با این بیماری مطلب “با بیماری بلاست برنج و روش های مبارزه با آن آشنا شوید“ را بخوانید.
۲٫ پوسیدگی غلاف برنج یا شیت بلایت:
شیت بلایت شایع ترین بیماری برنج پس از بلاست در جهان است.
شیت بلایت حدود یک دهه (۱۹۷۰-۱۹۸۰) در زمین های کشاورزی جنوب آمریکا موجب کاهش بازده ۵۰ درصدی در محصولات می شد.
این بیماری در سراسر اراضی کشت برنج ایران نیز مشاهده شده است اما در مناطقی با بارندگی زیاد و گرم (۲۸-۳۲ درجه سانتی گراد) بیشتر گزارش شده است.
چرا شیت بلایت رخ می دهد؟
عامل اصلی بیماری شیت بلایت قارچی به نام Rhizoctonia solani است که در ابتدا بی رنگ است ولی با افزایش سن به رنگ قهوه ای تا قهوه ای تیره در می آید و در اندازه های ۵-۶ میلی متری بر روی اندام های هوایی گیاه قابل مشاهده است.
به طور عمده چند علت اصلی موجب بروز این شیت بلایت در مزارع می شود:
- کشت ارقام برنج زودرس و زودکاشت
- افزایش مصرف کود نیتروژنه
- توسعه ارقام برنج پرمحصول و پرپنجه و پاکوتاه
- کشت به صورت متراکم
- فراهم بودن رطوبت ۸۵-۱۰۰ درصد
چگونه بیماری پوسیدگی غلاف برنج(شیت بلایت) را تشخیص دهیم؟
- لکه های بیضی شکلی به رنگ خاکستری مایل به سبز و طول حدود ۱ سانتی متر بر روی غلاف برگ یا ساقه در بخش های نزدیک به سطح آب می بینید
- در مرحله توسعه یافته تر بیماری، لکه های بیضی بزرگتر خاکستری یا سفید با حاشیه های قهوه ای قابل مشاهده هستند.
- بر روی غلاف برگ ها لکه ها بهم متصل می شوند و بیشتر سطح برگ را آلوده می کنند.
- شیت بلایت را بر روی غلاف دانه ممکن است به صورت سوختگی پوسته دانه مشاهده کنید.
- حدود یک هفته پس از مشاهده علایم اولیه ذکر شده، اسکلروتهای قارچ ابتدا به رنگ سفید با بافت پنبه ای شکل و سپس به رنگ قهوه ای و بافت بسیار سفت دیده می شوند که به صورت خیلی سست به بدنه گیاه متصل هستند که می توانند از گیاه جدا شوند و بر روی خاک و یا آب مزارع شناور شوند و بیماری را در تمام شالیزار منتقل کنند.
- اسکلروتها تا ۲۱ ماه قادر هستند در سطح ۱ سانتی متری خاک شالیزار و یا آب باقی بمانند . بنابراین برای پیش بینی صحیح بیماری شیت بلایت در مزرعه، به وجود یا عدم وجود آنها دقت کنید و برای تخمین شدت بیماری می توانید آنها را شمارش کنید.
نحوه مبارزه با بیماری شیت بلایت:
از آنجایی که تا کنون هیج رقم برنجی که مقاومت کامل به بیماری شیت بلایت را داشته باشد، توسعه نیافته است برای کنترل این بیماری می توانید از تلفیقی از روش های زیر استفاده کنید:
- از مصرف بیش از حد از کودهای ازته بپرهیزید
- فاصله کاشت بوته ها را رعایت کنید؛ بیشتر از ۲۰ گیاه در ۳۰ سانتی مربع کاشته نشود.
- از سموم آرسنیکی آلی از جمله (متان آرسونات آهن، متان آرسونات کلسیم، سولفور متیل آرسنیک) و آنتی بیوتیک والیدومایسین می توانید استفاده کنید.
- قارچ کش بنومیل(بنلیت) به مقدار یک کیلو در هر هکتار و والیدامایسین را دو لیتر در هر هکتار مصرف کنید.
- اولین سم پاشی با قارچ کش را در مرحله رشد میان گره ها و خوشه ها (۲٫۵ تا ۵ سانتی متری) انجام دهید (۱۰ روز قبل از خوشه دهی).
- سمپاشی دوم را ۱۰-۱۴ روز بعد زمانی که ۸۰-۹۰ درصد خوشه ها رشد کرده اند انجام دهید.
۳٫ پوسیدگی طوقه برنج با ژیبرلا:
این بیماری قارچی بوته های برنج را در مرحله ساخت خزانه و نشاء تا بوته دهی در شالیزار آلوده می کند.
در شالیزارهای استان گیلان، مازندران، اصفهان، زنجان، خراسان، آذربایجان شرقی و فارس بیشتر شیوع دارد.
پوسیدگی طوقه برنج را در چین با نام ساق سفید و در ایران با نام باکانه نیز می شناسند.
چرا پوسیدگی طوقه برنج رخ می دهد؟
عامل اصلی ژیبرلا دو گونه قارچ F. fujikuroi Nirenberg و F. Proliferatum Var. Proliferatum می باشند.
که به صورت پوششی سفید رنگ در اطراف ریشه ها و جوانه های اولیه دیده می شوند.
پوسیدگی طوقه برنج در این موارد بیشتر رخ می دهد:
- از بذرهای آلوده به اسپورهای قارچی استفاده شود.
- قارچ قبل از کشت گیاه در خاک وجود داشته باشد.
- به هنگام هرس و خارج کردن گیاهان آلوده از زمین اسپورهای قارچی می توانند به گیاهان سالم منتقل شوند.
چگونه پوسیدگی طوقه برنج را در مزرعه می توان تشخیص داد؟
- بستری را که در آن بذرها برای جوانه زنی قرار دارند؛ بخوبی بررسی کنید. دانه های آلوده دارای ضایعات و یا لکه هایی بر روی جوانه و ریشه ها هستند و قبل از پیوند و یا بلافاصله پس از آن از بین می روند.
- در خزانه نشاهای آلوده دچار کشیدگی قد و یا پوسیدگی می شوند و در شالیزار نیز این نشاها طولشان چند سانتی متر بلندتر است و برگ هایی رنگ پریده دارند.
- در شالیزار گیاهان آلوده به ژیبرلا معمولا قدشان چندین برابر بلندتر از سایرین است و بسیار نازک تر و بی استحکام هستند.
- برگ های گیاهان آلوده زرد مایل به سبز و یا سبز کمرنگ است.
- اگر برگ های اولیه بوته های برنج خشک شدند بدانید که ممکن است مزرعه شما به بیماری پوسیدگی طوقه برنج مبتلا شده باشد.
- در زمان ظهور خوشه ها و یا پس از ظهور آنها اگر پنجه ها ناگهان بمیرند نشانه دیگر ابتلا به این بیماری است. ممکن است در یک بوته فقط در چند پنجه مرگ رخ دهد و سایر پنجه ها سالم باقی بمانند.
نحوه مبارزه با بیماری پوسیدگی طوقه برنج:
- از بذرهای کاملا سالم استفاده کنید.
- می توانید از آب نمک برای شناسایی و جداسازی بذرهای سالم و آلوده استفاده کنید. بذرهای آلوده سبک تر بوده و بر روی سطح آب نمک شناور می مانند.
- از قارچ کش برای ضد عفونی بذرها استفاده کنید.
- بذرها را در محلول قارچ کش بنومیل با غلظت ۱:۱۰۰۰ به مدت یکساعت و در غلظت ۱:۲۰۰۰ به مدت دو ساعت ضدعفونی کنید.
- از مصرف مکرر قارچ کش بنومیل بپرهیزید چرا که می تواند موجب مقاومت قارچ به این سم شود.
- اگر مقاومت به قارچ کش بنومیل رخ داد از ترکیبی از قارچ کش های تریفلومایزول، پروپیکونازول، پروکلوراز یا ترکیبی از تیرام یا بنومیل استفاده کنید.
۴٫ بیماری لکه قهوه ای برنج:
لکه قهوه ای از قدیمی ترین و رایج ترین بیماری شالیزارهای برنج تمام دنیا است.
نوعی بیماری قارچی است که برگ، غلاف برگ،دانه، خوشه و گلوم ایجاد می کند.
در مزارع استان کهکیلویه و بویر احمر موجب آلودگی ۷۵ درصد مزرعه شده است و سالیانه نیز خسارات بسیاری را به شالیزارهای استان گیلان وارد می کند.
بیماری لکه قهوه ای چرا و چگونه ایجاد می شود؟
عامل ایجاد این بیماری قارچی با نام Bipolaris oryzae است و در مناطقی با خصوصیات زیر شیوع میابد:
- رطوبت نسبتا بالا ۸۶-۱۰۰%
- درجه حرارت ۱۶- ۳۶ درجه سانتی گراد
- خاک دارای کمبود مواد مغذی (کمبود پتاسیم، منیزیم، آهن، نیتروژن و سیلیسیم)
- خاک مستعد در تجمع مواد سمی
لکه قهوه ای در تمام مراحل کشت برنج دیده می شود اما بروز آن در مرحله انتهای پنجه زنی تا رسیدن محصول بسیار حیاتی و قابل توجه است.
چگونه بیماری لکه قهوه ای را در شالیزار تشخیص دهیم؟
- لکه های دایره ای زرد یا قهوه ای رنگ بر روی برگ های اولیه و فرعی دیده می شود.
- لکه ها در ابتدا کوچک و مدور و قهوه ای تیره هستند و با توسعه یافتن بیماری بیضی شکل با مرکز قهوه ای روشن تا خاکستری دیده می شوند که حاشیه ای قهوه ای تیره و متمایل به قرمز دارند.
- بر روی ارقام برنجی که مستعد بیماری لکه قهوه ای هستند، طول لکه ها ۵-۱۴ میلی متر است و موجب پژمردگی برگ ها می شود.
- اگر آلودگی در خزانه رخ دهد، ساقه های نشاء را به رنگ قهوه ای در می آیند و از بین می روند.
- قارچ عامل لکه قهوه ای می تواند وارد دانه های برنج شده و آنها را نیز آلوده کند و موجب ایجاد لکه هایی شود. گاهی موجب تشکیل توده های سیاه رنگی روی دانه ها درون خوشه می گردد.
- در برخی ارقام برنج علایم ظاهری بیماری لکه قهوه ای با بلاست اشتباه گرفته می شود. برای تایید بیماری لکه قهوه لکه هارا به دقت بررسی کنید که دایره شکل، مایل به قهوه ای و دارای مرکزی خاکستری با حاشیه مایل به قرمز هستند.
نحوه مبارزه با بیماری لکه قهوه ای:
- اگر سیلیسیم خاک زمینتان کم است، مقداری سیلیکات کلسیم به آن بیافزایید.
- چون شیوع اصلی بیماری از خزانه رخ می دهد بهترین روش کنترل لکه قهوه ای، ضدعفونی بذر است.
- برای تهیه محلول ضد عفونی قارچ کش تیلت (پروپیکونازول) را به میزان ۲ میلی لیتر در یک لیتر آب و تریفمین را به نسبت های ۳٫۳ میلی لیتر در یک لیتر آب مخلوط کنید.
- می توانید از ارقام مقاوم به لکه قهوه ای استفاده کنید.
۵٫ پوسیدگی ساقه برنج:
این بیماری در مزارع استان گیلان، مازندران و گلستان به فراوانی دیده شده است.
از استان های زنجان و آذربایجان شرقی و فارس نیز گزارش شده است ولی شدت آن در مناطق مختلف متفاوت است.
پوسیدگی ساقه برنج چرا و چگونه ایجاد می شود؟
قارچ عامل این بیماری Sclerotium oryzae می باشد که بیشتر در مرحله پنجه زنی در گیاه ظاهر می شود و غلاف برگ ها را آلوده می کند.
اجساد گیاهان آلوده شده و یا اسکلروتهای قارچ ممکن است در خاک باقی بمانند و در سال بعد برنج تازه کشت شده را به این بیماری مبتلا کنند.
وجود رطوبت زیاد و کودهای نیتروژنه شرایط پیشرفت بیماری را فراهم می کنند.
چگونه پوسیدگی ساقه برنج را در مزرعه تشخیص دهیم؟
- لکه هایی به رنگ قهوه ای تیره یا سیاه بر روی غلاف برگ ها در بخش های نزدیک به سطح آب دیده می شود.
- اگر بیماری در مراحل اولیه مهار نشود به درون بافت گیاه نفوذ کرده و منجربه پوسیدگی غلاف برگ و ساقه ها می گردد.
- ساقه گیاه تماما سیاه یا قهوه ای شده و دچار افتادگی می شود و می شکند.
- اگر در مراحل پایانی رشد گیاه، پنجه های کوچکی دیدید که تولید می شوند احتمالا مزرعه شما به بیماری پوسیدگی ساقه مبتلا شده است.
نحوه مبارزه با بیماری پوسیدگی ساقه برنج:
- از آنجایی که قارچ عامل این بیماری درون بقایای گیاهان آلوده زنده می ماند، این بقایا را جمع آوری کرده و بسوزانید.
- مصرف کود ازته را کم کنید و میزان پتاسیم کود را افزایش دهید.
- می توانید قبل از کشت، خاک را به کمک اشعه خورشید ضدعفونی کنید.
- قارچ کش های بنومیل و ادی فنفوس برای کنترل بیماری مناسب می باشند ولی به دلیل پرورش ارقام مقاوم سعی داشته باشید که از قارچ کش ها تا حد امکان استفاده نکنید.
۶٫ بیماری سوختگی باکتریایی برگ یا بلایت:
بلایت باکتریایی برنج شایع ترین بیماری باکتریایی برنج در سراسر جهان است و در کشورهای گرمسیر آسیایی به فراوانی دیده می شود.
حدود ۲۰-۷۰ درصد خسارت را برای این بیماری تخمین زده اند.
باکتری عامل سوختگی برگ Xanthomonas oryzae pv. Oryzae می باشد که باکتری گرم منفی، میله ای شکل و زرد رنگ است.
وجود طوفان و ایجاد زخم در گیاه، آن را برای نفوذ باکتری و ابتلا به بیماری بلایت مستعد تر می کند.
انتقال بیماری معمولا از طریق راه های زیر صورت میگیرد:
- بذر آلوده
- بقایای گیاهان آلوده ای که در مزرعه باقی مانده اند.
- علف های هرز
- آبی که با آن آبیاری می کنند.
- توسط انسان هایی که عمل نشاء کاری را انجام می دهند.
- باد و باران و سیلاب
- تماس گیاه آلوده با گیاه سالم
چه عواملی موجب بروز سوختگی باکتریایی برنج می شوند؟
- حرارت بین ۲۵-۳۰ درجه سانتی گراد
- رطوبت بالای ۷۰ درصد
- بارندگی
- باد شدید
- سیلاب
- افزایش مصرف کود ازته
- PH های اسیدی (پایین تر از ۴-۵٫۵)
- زمین های کم ارتفاع و مرطوب با زهکشی پایین بیشتر در معرض بلایت باکتریایی هستند.
چگونه بلایت باکتریایی را تشخیص دهیم؟
- یک الی سه هفته پس از انتقال نشاء به زمین اصلی، اولین علایم بیماری بر روی برگ های جوان قابل مشاهده است. نوارهای زرد رنگی در طول پهنک برگ دیده می شوند که به مرور زمان به رنگ خاکستری تبدیل می شوند.
- خشک شدن برگ ها نشانه دیگر بلایت باکتریایی است.
- برگ های گیاهان آلوده شده پس از پژمرده شدن به سمت بالا پیچ و تاب میخورند.
- قطره هایی شبیه شبنم به رنگ شیری بر روی برگ های آلوده قابل مشاهده است که حاصل ترشحات باکتری می باشد. وجود این قطره ها را صبح زود بررسی کنید.
آزمایشی ساده برای تشخیص سریعتر بلایت باکتریایی:
- بخشی از لکه ها و ضایعات مشکوک به بلایت را در مراحل اولیه مشاهده علایم، از یک گیاه جدا کنید.
- یک ظرف شیشه ای شفاف را از آب پر کنید.
- ضایعه را در آن بیاندازید.
- بعد از گذشت چند دقیقه ظرف را در مقابل نور قرار دهید و کدورت آب را بررسی کنید.
- اگر مایعی غلیظ و یا کدورت در اطراف برش گیاه درون شیشه مشاهده کردید از بیماری بلایت باکتریایی اطمینان حاصل کنید.
نحوه مبارزه با بیماری سوختگی باکتریایی برنج:
- برای سرکوب بقایای گیاهان آلوده در زمین کشاورزی اجازه دهید زمین کاملا خشک شود و رطوبت نداشته باشد.
- زهکشی شالیزار خود را بررسی کنید تا مناسب باشد.
- علف های هرز را تا حد امکان خارج کنید.
- از مواد مغذی کود به میزان کافی استفاده کنید و مصرف نیتروژن را افزایش ندهید.
- قبل از بذرپاشی در خزانه بذرها را با محلول ۲% سولفات روی و کوپراکسید ضدعفونی کنید.
- قبل از کشت بذر آن را با آب ۵۷ درجه به مدت ۱۰ دقیقه تیمار کنید
- اگر زمینتان کمبود پتاسیم دارد از کوهای سولفات پتاسیم استفاده کنید.
۷٫ بیماری لکه نواری باکتریایی برنج:
عامل این بیماری باکتری Xanthomonas oryzae pv. Oryzicola که بسیار شبیه به عامل بیماری بلایت باکتریایی می باشد.
در نواحی گرمسیری با رطوبت بالا رخ میدهد.
هرچه سن گیاه بیشتر می شود به این بیماری مقاوم تر شده و میزان خسارت محصول کاهش می یابد.
چگونه لکه نواری باکتریایی برنج را تشخیص دهیم؟
این بیماری بافت پارانشیمی برگ را آلوده می کند.
- در مراحل ابتدایی آلودگی، رگه های آبسوخته مانند کوچکی بین رگبرگ ها قابل مشاهده می شود که در ابتدا به رنگ سبز تیره و سپس قهوه ای روشن هستند
- پس از مدتی رگه های آبسوخته طویل می شوند.
- لکه ها در معرض نور شفاف دیده می شوند و از این طریق می توان آنها را از بیماری بلایت باکتریایی تشخیص داد.
- قطرات زرد رنگی بر روی برگ ممکن است دیده شود که همان ترشحات باکتریایی است. این ترشحات در بیماری بلایت باکتریایی سفید شیری رنگ هستند.
نحوه مبارزه با بیماری لکه نواری باکتریایی برنج:
- از روش تیمار بذر با آب داغ که در بیماری بلایت باکتریایی گفته شد استفاده کنید.
- علف های هرز را از بین ببرید.
- از مصرف بیش از حد کود ازته پرهیز کنید.
- در موارد شدید بیماری از قارچ کش هایی که بر پایه مس هستند استفاده کنید.
۸٫ بیماری ویروس :
بیماری تانگرو برنج در مناطق جنوبی آسیا بسیار رایج است و توسط دو نوع ویروس با نام های Tungro bacilliforme virus و Tungro spherical virus ایجاد می شوند که هردو ویروس های DNA داری به قطر۳۰ نانومتر هستند.
چگونه بیماری تانگرو را در مزرعه تشخیص دهیم؟
تشخیص این بیماری در شالیزار کمی مشکل است اما به طور کلی مشاهده علایم زیر می تواند شما را در تشخیص صحیح یاری کند:
- زرد یا پرتقالی شدن برگ های آلوده . زرد شدن برگ ها اغلب از نوک برگ آغاز می شود.
- کوتولگی گیاه
- کاهش پنجه زنی
- لکه های سوزنی قهوه ای رنگ بر روی برگ ها
- ناباروری خوشه ها
ویروس اغلب توسط گیاهان آلوده به گیاهان سالم منتقل می شود و از این طریق در مدت بسیار کوتاهی در شالیزار گسترش می یابد.
گیاهان در مرحله پنجه زنی به تانگرو حساس تر هستند
نحوه مبارزه با بیماری تانگرو برنج:
متاسفانه باید بگوییم اگر مزرعه شما به بیماری ویروسی تانگرو مبتلا شده است، قابل درمان نمی باشد و در اکثر مواقع کل محصول را از بین می برد.
اما می توانید از اقدامات پیشگیری کننده زیر استفاده کنید:
- از ارقام مقاوم به بیماری تانگرو استفاده کنید.
- از تاخیر در کشت و یا کشت ارقام دیر رس بپرهیزید چرا که زمین را نسبت به این ویروس حساس می کند.
- حشره زنجره را که ناقل ویروس تانگرو است را در مزرعه کنترل کنید چرا که می توانند عامل گسترش سریع بیماری شود.
- قبل از کاشت حتما مزرعه را شخم بزنید و گیاهان آلوده باقی مانده را از ریشه بکنید.
- از روش کاشت مستقیم بذر در زمین استفاده کنید تا احتمال ابتلا به بیماری از طریق زنجره کاهش یابد.
۹٫ بیماری کوتولگی گالی برنج:
این بیماری نیز ویروسی است و از شالیزارهای فارس، کهکیلویه و بویراحمر و فیروزآباد گزارش شده است.
شباهت هایی هم به بیماری ویروسی تانگرو دارد از جمله اینکه توسط حشرات زنجره از گیاهان سالم به آلوده به سرعت منتقل می شود.
اصلی ترین علایم تشخیص بیماری کوتولگی گالی برنج شامل موارد زیر است:
- کوتولگی گیاه
- زردی برگ ها
- تولید نشدن ساقه
- ایجاد گال هایی در پشت برگ ها که ابتدا سبز رنگ و سپس سیاه رنگ می شوند.
نحوه مبارزه با بیماری کوتولگی گالی برنج:
استفاده از سموم شیمیایی در کنترل این بیماری رایج نمی باشد. اما راه هایی برای پیشگیری از این بیماری وجود دارد:
- ارقام مقاوم به ویروس کوتولگی گالی را کشت دهید.
- از حشره کش ها برای کنترل زنجرک ها استفاده کنید.