تراریخته فرشته نجات یا دشمن جان

از ظهور محصولات و موجودات تراریخته در جهان بیش از سه دهه می گذرد اما هنوزهم این روش به عنوان یک امر چالش برانگیز در تمامی جوامع بشری مطرح است.

چرا که در کنار مزایای آن برای تولیدکنندگان و مصرف کنندگان، نگرانی­های بسیاری در رابطه با خطرات این محصولات برای سلامتی نوع بشر و محیط زیست وجود دارد.

تراریخته چیست؟

به موجودات زنده اصلاح ژنتیکی شده (Genetic Modified Organisms; GMO) و یا مواد غذایی تغییر یافته ژنتیکی (Genetic Modified;GO), تراریخته یا ترانس ژنیک و یا تراژن گفته می­ شود که در آزمایشگاه از طریق انتقال یک یا چند ژن به یک میزبان ایجاد می­شوند.

میزبان می تواند یک گیاه یا محصول کشاورزی موجود در سبد غذایی (مانند: برنج، ذرت، گوجه فرنگی) و یا یک جاندار زنده (مانند: باکتری، موش، میمون، گوسفند) باشد.

تاریخچه تراریخته:

اولین ارگانیسم اصلاح ژنتیکی شده یک باکتری مقاوم شده به آنتی­ بیوتیک بود که در سال ۱۹۷۳ ساخته شد.

اولین گیاه اصلاح شده ژنتیکی نیز یک تنباکو مقاوم شده به آنتی­ بیوتیک بود که در سال ۱۹۸۳ تولید شد.

اولین محصول کشاورزی تراژن, گوجه فرنگی تراریخته ای بود که در سال ۱۹۹۴ با هدف کندی روند فساد و رسیدگی میوه با روش­های ژنتیکی اصلاح شد و به عنوان اولین محصول غذایی تراریخته به دنیا معرفی گشت.

در سال ۱۹۹۶ اولین محصول تراریخته به صورت انبوه تولید و وارد بازارهای جهانی شد و تولید این محصولات تاکنون به مقدار وسیع­تری در سراسر دنیا ادامه دارد.

محصولات کشاورزی تراریخته:

عمده مواد غذایی تراریخته­ای که تاکنون تولید شده ­اند محصولات کشاورزی و زراعی بوده ­اند.

این محصولات عمدتا با اهداف زیر مورد دست­ ورزی ژنتیکی قرار می ­گیرند:

• ایجاد مقاومت در برابر خشکی، سموم شیمایی و آفت­ کش­ها
• محافظت در برابر بیماری ­­های گیاهی
• افزایش ماندگاری محصولات
• تامین غذای بیشتر

برای ایجاد یک محصول تراریخته کشاورزی ابتدا یک یا چند ژن خاص را از سایر موجودات مثل باکتری­ها، ویروس­ها و یا سایر گیاهان که دارای ویژگی­ منحصربه­ فرد هستند، شناسایی و جداسازی می­ کنند.

سپس با کمک روش­های مهندسی ژنتیک در آزمایشگاه این ژن ­ها را به گیاه مورد نظر خود منتقل می کنند.

قطعه DNA وارد شده به گیاه با ژنوم آن ادغام شده و یک ترکیب ژنتیکی جدید در این گیاه ایجاد می ­شود که منجر به بروز خصوصیات تازه ­ای در آن می­ گردد.

برای مثال در سال ۲۰۰۰، یک نمونه برنج تراریخته با نام برنج طلایی تولید شد که به عنوان منبع غنی از ویتامینA جهت استفاده در مناطقی از دنیا که مردم آنها از فقر این ویتامین رنج می­ برند استفاده می ­شد.

در تولید این برنج تراریخته چند ژن دخیل در مسیر تولید بتاکاروتن (ویتامینA) را از باکتری و نوع خاصی از گل نسترن جداسازی نمودند و به بذر برنج معمولی وارد کردند.

در نهایت برنجی با رنگ طلایی تولید شد که دارای مقادیر زیادی ویتامین ­A بود.

محصولات تراریخته در دنیا:

بر اساس آخرین آمار جهانی که منتشر شده است کشورهای آمریکا، برزیل، آرژانتین، کانادا و هند در حال حاضر بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی تراریخته در جهان هستند.

سویا، ذرت، پنبه و کلزا(کانولا) بیشترین محصولات تراریخته­ ای هستند که در سراسر جهان تولید و صادر می­شوند.

در اکثر کشورها ذرت و سویا تراریخته عمدتا برای تغذیه دام استفاده می­ شود این درحالی است که بیشتر روغن­های پخت و پز تولیدی و وارداتی به ایران از از سویا و کلزای تراریخته تهیه شده ­اند.

آرژانتین بیش از دوسوم سویای تراریخته تولیدی خود را جهت تهیه سوخت زیستی(بیودیزل) استفاده کرده و آن را به کشورهایی چون آمریکا صادر می­ کند.

چین بزرگترین واردکننده سویا و پنبه تراریخته در دنیاست.

آلمان, ایتالیا, تایلند و بنگلادش بزرگترین وارد کنندگان پنبه تراریخته هستند.

در اتحادیه اروپا که ملاحظات و سخت­گیری های بیشتری در زمینه محصولات غذایی وجود دارد تاکنون جهت مصرف انسانی هیچ نوع میوه تازه یا سبزی تازه تراریخته­ ای مورد تایید قرار نگرفته­ است.

اما حدود دو سوم از کل خوراک­های پروتئینی دام در اروپا را سویا تشکیل می­ دهد که بیش از ۹۰ درصد آن تراریخته است.

همچنین سویا و کلزا تراریخته عمدتا در سراسر جهان بخصوص چین، اسپانیا، اتحادیه اروپا و همچنین ایران و سایر کشورها در تهیه روغن­ های خوراکی استفاده می­ شود.

در سال ۲۰۱۵؛ ایران، ویتنام و اندونزی بزرگترین ورادکنندگان سویا خوراکی در جهان بوده ­اند.

کشور کلمبیا اولین تولید کننده ذرت­های تراریخته مقاوم به حشرات بود و بزرگترین وارد کننده این محصول نیز هست.

در کلمبیا ۹۵ درصد از ذرت تراریخته به مصرف دام و ۵ درصد به مصرف انسانی می رسد.

به طور کلی تا سال ۲۰۱۵ محصولات تراریخته در ۲۸ کشور دنیا و ۱۸۰ میلیون هکتار از زمین­های کشاورزی دنیا کشت می ­شوند.

محصولات غذایی تراژن:

محصولات تراریخته در مواد غذایی فرآوری شده از جمله روغن­ های پخت و پز، نشاسته، آرد غلات، لیسیتین، انواع سس­ها و بیسکوییت­ها به کار می­روند.

تمامی این محصولات طبق قوانین سازمان غذا و دارو در سراسر جهان ملزم به داشتن برچسبی با عنوان تراریخته، اصلاح شده ژنتیکی و یا GMO هستند تا مصرف­کنندگان بتوانند این محصولات را از سایر محصولات ارگانیک و غیر تراریخته تشخیص دهند.

همچنین غذاهای تراریخته­ای که به صورت خام مصرف می ­شوند عبارت­اند از یونجه، کدو، پاپایا(خربزه درختی)،گوجه فرنگی، بادمجان و فلفل شیرین که بیشترین مصرف را در ایالت متحده امریکا، چین و بنگلادش دارند.

سایر محصولات کشاورزی تراریخته­ای که برای تولید در امریکا تاییدیه گرفته ­اند:

• سیب­ ­درختی: مقاوم به لک و آنتی بیوتیک؛این سیب­ها در معرض اکسیژن هوا اکسید نشده و قهوه­ای نمی­ شوند و همچنین به باکتری ­هایی که در فرآیند باغداری موجب ایجاد عفونت­ های باکتریایی درختان می­ شوند، مقاوم هستند.
• روغن کانولا : دارای اسیدهای چرب اصلاح شده مفید، مقاومت دربرابر علف­کش­ها
• دانه حبوبات: دارای ژن مقاومت به ویروس
• بادمجان: مقاومت به حشرات و آنتی بیوتیک
• ذرت: تحمل به علف­کش، مقاومت به حشرات، تحمل تنش­ خشکی، مقاومت به آنتی بیوتک
• خربزه: تاخیر در رسیدن و پیری، مقاومت آنتی بیوتیکی
• آلو: مقاومت در برابر بیماری­های ویروسی و مقاومت به آنتی بیوتیک
• سیب زمینی: مقاومت به حشرات و بیماری­های ویروسی، مقاومت در برابر ایجاد لکه­ های سیاه
• برنج :ضدحسایت، مقاومت دربرابر علف­کش و حشرات، مقاومت آنتی بیوتیکی، غنی از ویتامینA
• سویا: اسیدچرب اصلاح شده، تحمل به استرس­های خشکسالی، مقاومت به طیف وسیع علف­کش­ها، مقاومت به حشرات، مقاومت در برابر آنتی بیوتیک
• کدو: مقاومت در برابر حمله ­های ویروسی و آنتی بیوتیک­ها
• چغندر قند: مقاومت به علف­کش و آنتی بیوتیک
• نیشکر: تحمل تنش­های خشکی
• فلفل شیرین: مقاوم به بیماری­های ویروسی
• گوجه فرنگی: تاخیر در روند رسیدگی و لهیدگی، مقاوم به بیماری­های ویروسی، مقاوم به آنتی بیوتیک و حمله حشرات
• گندم: تحمل در برابر علف­کش

 تراریخته در ایران:

از وضعیت محصولات تراریخته در ایران هیچگونه آمار شفافی منتشر نشده و اطلاعات دقیقی درباره منابع، میزان تولید و واردات و حتی بسیاری از محصولات تراریخته که در بازارهای مصرف کشور مورد استفاده عموم قرار می­گیرند در دسترس نیست.

ایران در سال ۱۳۸۳(مصادف با۲۰۰۵ میلادی)، اولین برنج تراریخته مقاوم به کرم ساقه خوار را به صورت انبوه تولید کرد.

به نظر می­ رسد در حال حاضر حدود ۵۰ الی۱۰۰ هکتار زمین کشاورزی تحت کشت برنج تراریخته را در اختیار دارد.

تاکنون ۳ محصول دانه سویا، کلزا و ذرت از وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو ایران مجوز مصرف و توزیع گرفته­ اند و از جمله محصولات تراریخته وارداتی به کشور می باشند که به طور عمده در تولید روغن­های مصرفی، تنقلات از قبیل پفک و پفیلا و خوراک دام از آنها استفاده می­ شود.

سیب­زمینی، ذرت، کلزا و پنبه از جمله محصولاتی هستند که در دستور کار تولید داخلی قرار دارند.

تشخیص محصولات تراریخته از طریق برچسب­ “تراریخته”

بسیاری از منابع ادعا دارند که در حال حاضر بالای ۹۰ درصد روغن­های مصرفی خانوارهای ایرانی از سویا و کلزا تراریخته تهیه شده ­اند در حالی که برچسب تراریخته را تنها در تعداد اندکی از آنها می توان مشاهده کرد.

علارغم جدیت قانون برچسب گذاری محصولات تراریخته در ایران و نیز سایر کشورها، متاسفانه هنوزهم در بسیاری از محصولات تراریخته موجود در بازارهای مصرفی ایران این قانون رعایت نمی ­شود و مصرف کنندگان قادر به تشخیص آنها از سایر محصولات غیرتراریخته و یا ارگانیک نیستند.

بر طبق قوانین سازمان غذا و دارو در ایران، هر محصولی که تا ۲ درصد ژنوم آن دستکاری شده باشد، در رده محصولات تراریخته قرار گرفته و ملزم به استفاده از لوگوی “تراریخته” در کنار لوگوی سیب سلامت سازمان غذا و دارو می­باشد.

نصب این برچسب بر روی محصولات تراریخته از سال ۹۷ به صورت رسمی الزامی شد.

چالش­ها و مضرات محصولات تراریخته

با گذشت بیش از دو دهه از تولید و مصرف محصولات تراریخته در سراسر جهان، این صنعت هنوز منتقدان بسیاری دارد. طرفداران تراریخته ادعا دارند که هنوز هیچگونه شواهدی مبنی بر اثرات زیان آور و سمی این محصولات روی انسان و سایر حیوانات گزارش نشده ­است.

مواردی چون افزایش جمعیت و نیاز به تامین غذای بیشتر، کمبود زمین­های کشاورزی برای تولید محصولات ارگانیک، کمبود منابع آب شیرین در دسترس و زیان کشاورزان در شرایط مختلفی چون خشکسالی و عفونت­های گیاهی و رشد علف­ های هرز از جمله معضلات معمول در صنعت کشاورزی و تامین غذای جهانی هستند که موجب شد صنعتی به نام تراریخته شکل بگیرد.

اما این صنعت در کنار تمام مزایایی که برای کشاورزان در برداشت بهینه و مقرون به­صرفه محصولات دارد، به اندازه­ای چالش و خطرات غیر قابل پیش­بینی نیز به همراه دارد؛ که نتوان به سادگی مهر تایید بر جایگزینی آنها با محصولات ارگانیک زد.

• خطرات موثر بر سلامتی:

1.  ایجاد حساسیت :

۱-۲ درصد بزرگسالان و ۸-۶ درصد کودکان حساسیت غذایی دارند.

حساسیت غذایی به واسطه تحریک بیش از حد سیستم ایمنی بدن در واکنش به یک عامل ناشناخته که آنتی ژن نامیده می­ شود، ایجاد می­ گردد.

ژن منتقل شده به گیاه تراریخته ممکن است تولیدکننده پروتئین حساسیت­ زا در بدن میزبان باشد. از طرف دیگر اگر پروتئین منتقل شده به گیاه تراریخته خود ذاتا یک پروتئین حساسیت زا باشد، در گیاه تراریخته نیز این خاصیت را بروز می­ دهد.

این درحالی است که ما هنوز اطلاعات کاملی درباره میزان حساسیت­ زایی بسیاری از پروتئین­هایی که در مهندسی ژنتیک به محصولات تراریخته وارد می ­شوند نداریم.

برای مثال موارد متعددی از واکنش آلرژیک در مصرف­کنندگان ذرت تراریخته Starlink گزارش شده ­است. این ذرت با انتقال ژن مقاومت از باکتری Bacillus thuringinesis در برابر حشرات مقاوم شده بود.

همچنین در سویای تراریخته حاوی آلبومین نیز افرادی که قبلا به سویا حساس نبودند به این سویای تراریخته واکنش نشان دادند.

2. سمیت:

ژن وارد شده به گیاه تراریخته ممکن است بر سایر اطلاعات ژنومی گیاه تاثیر بگذارد و موجب فعال و یا غیر فعال شدن مسیرهای مرتبط با سمیت در آن شود.

3. خطرات ژنتیکی:

با کمک دستکاری ژنتیکی یک محصول به ­صورت هدفمند می­ توان آن را به یک سلاح زیستی تبدیل کرد.

یعنی محصولات یا موجودات اصلاح شده ژنتیکی می­توانند به صورت هدفمند بر روی یک نژاد خاص انسانی و یا حیوانی اثر سمیت و یا کشندگی و یا بیماری زایی داشته باشند.

که اصطلاحا به آن بیوتروریسم می­گویند.

• خطرات اکولوژیکی

1.  ایجاد مقاومت:

اکثر محصولات کشاورزی تراریخته ژن مقاومت به علف­ کش­ها، حشرات و آفات را دارند.

این خصوصیت موجب می­شود علف­ کش­های مورد استفاده در صنعت کشاورزی علف­های هرز را از بین برده ولی به محصول اصلی آسیبی وارد نکنند.

اما عامل نگران ­کننده آنجاست که این گونه­ های مقاوم ایجاد شده با علف­های هرز مجاور خود آمیزش کرده و علفهای هرزی را ایجاد کنند که دیگر توسط علف­ کش­های حاضر از بین نمی ­روند.

جوامع حشرات و آفات نیز طی تکامل با گونه­ های مقاوم زراعی سازگار شده و منابع غذای جهان را به خطر بیاندازند.

2. اختلال در شبکه غذایی و تنوع زیستی:

محصولات تراریخته مقاوم به تنش­های خشکی و یا شوری، قادرند با شرایط مختلف سازگار شده و با گسترش سریع، جمعیت گیاهان بومی را به خطر بیاندازند.

همچنین با تبدیل اکوسیستم های طبیعی به زمین­ های زراعی زیست­گاه­های طبیعی کاهش یافته و به تدریج از بین می ­روند.

از طرفی کاهش جمعیت علف­های هرز موجب کاهش تعداد و تنوع بی مهرگان تغذیه کننده از آن­ها شده و ممکن است انقراض این موجودات را در پی داشته باشد.

3. مقاومت به آنتی بیوتیک­ها:

ژن­های مقاوم به آنتی بیوتیک در گیاهان تراریخته معمولا به عنوان نشانگر جهت تشخیص موفقیت و یاعدم موفقیت ژن منتقل شده توسط باکتری­های منتقل کننده ژن به گیاه تراریخت استفاده می ­شوند.

در سالهای اخیر مقاومت باکتری­ها به آنتی بیوتیک­های موجود از نگرانی ­های جدی جامعه پزشکی است.

انتقال این ژن­های مقاومت باکتریایی به گیاهان تراریخت ممکن است از طریق انتقال افقی به باکتری­های روده و یا حتی باکتری­های بیماری زا، موجب افزایش این مقاومت آنتی بیوتیکی در انسان شود.

 هرچند که بسیاری از موارد مطرح شده در خصوص خطرات محصولات تراریخته احتمالاتی علمی هستند که هنوز مستنداتی مبنی بر وقوع آن­ها گزارش نشده­ است اما نادیده گرفتن آن­ها نیز ممکن است در آینده موجب خطرات جبران ناپذیری برای سلامتی انسان و محیط زیست درپی داشته باشد.

منابع: isaaa و tasnimnews و journalofbiosafety و sciencedirect و sciencemag و irna